Монгол Улсын үндэсний мэдээллийн МОНЦАМЭ агентлаг “Монголыг дэлхийд, дэлхийг Монголд” уриатайгаар Монголын хоёр гайхалтай авьяаслаг уран бүтээлчдийг онцгой ярилцлагад урьсан байна. Монголын урлагийг дэлхийн тайзнаа гаргаж, монголчуудыг дэлхийн сонгодог урлагтай ойртуулсан эдгээр алдарт уран бүтээлчдийг танилцуулж байгаадаа бид баяртай байна.
Монгол Улсын Ардын жүжигчин, Монгол Улсын Урлагийн их сургуулийн профессор, төгөлдөр хуурч Цолмонгийн Туваан болон Дэлхийн Морин хуурын холбооны ерөнхийлөгч, Монголын Морин хуурын чуулгын удирдаач, гоцлол хөгжимчин Жигжиддоржийн Нанзаддорж нар юм. Тэд бол Монгол хөгжмийн хаан Морин хуур, дэлхийн хөгжмийн хаан Төгөлдөр хуурыг төгс эзэмшсэн гайхамшигт уран бүтээлчид билээ.
Хэлгүй урлаг хэмээн нэрлэгдэх хөгжим нь тив алгасаж, хүний зүрх сэтгэлийн гүн рүү хүрч, урьдчилан тааварлахын аргагүй олон янзаар хүний сэтгэлийг хөдөлгөдөг ид шидийг агуулдаг билээ.
Хөгжимчид хөгжмийг хэрхэн тодорхойлох талаар асуухад, төгөлдөр хуурч Цолмонгийн Туваан, “Намайг хөгжим гэж юу болохыг үгээр тодорхойлохыг бүү асуу. Хөгжим бол үгээр илэрхийлэхийн аргагүй гайхалтай ертөнц” гэж хариулсан бол морин хуурч Жигжиддоржийн Нанзаддорж, “Цолмон профессорын өмнө хөгжим гэж юу болохыг тодорхойлохыг зүрхлэхгүй” хэмээн хариулсан юм. Энэ даруу бөгөөд хүндэтгэсэн үгс нь Монголын хөгжмийн урлагийн оргил болсон хүндэт уран бүтээлчид хандах хүндлэл, бишрэлээр дүүрэн байв. Бид ярилцлагаа эхлүүлэх үед урлаг, хөгжмийн хязгааргүй их далайд хөл тавьсан мэт мэдрэмж төрж, бахархал, хүндэтгэлээр дүүрэн байсан юм.
Бидний урилгыг хүлээн авсанд баярлалаа. Миний анхны асуултыг профессор Цолмонд хандая. Төгөлдөр хуурчийн зорилго юу вэ?
Цолмонгийн Туваан: Төгөлдөр хуурчийн зорилго асар өргөн цар хүрээтэй, асар том ертөнцийг багтаасан байдаг. Хөгжмийн бүх зэмсгүүдээс төгөлдөр хуур хамгийн урт түүхтэй, хамгийн баялаг урын сантай. Түүхийн туршид бүх хөгжмийн зохиолчид төгөлдөр хуурт зориулсан бүтээлүүдийг туурвиж ирсэн. Дэлхийн хамгийн агуу хөгжмийн зохиолчдын олонх нь өөрсдөө төгөлдөр хуурчид байсан юм.
Би багш хүн бөгөөд олон шавь сургаж, хүмүүжүүлсэн. Төгөлдөр хуурын урын сан маш баялаг учраас бүх хүүхдэд ижил бүтээл оноож өгөх боломжгүй. Иймд төгөлдөр хуурч болохын тулд гайхамшигтай авьяас төдийгүй өндөр боловсрол шаардлагатай. Энэ боловсрол гэж юу вэ? Энэ нь хөгжмийн олон төрөлтэй эхнээс нь дуустал танилцсан байхыг хэлнэ. Би өөрийн мэдрэмж, бүтээлийн хэв маягийн ойлголтод тулгуурлан шавь нартаа заадаг. Тиймээс төгөлдөр хуурын багш хамгийн түрүүнд өөрөө сайн тоглогч байх ёстой.
Төгөлдөр хуурын алдартай бүтээлүүдийг өөрийн биеэр тоглож, зүрх, бие, оюун санаагаараа мэдэрч байгаагүй хүн энэ зэмсгийг заахад асуудалтай мэт санагддаг. Хүн бүр мэдрэмжээ биеэрээ туулж байж бусдад үр дүнтэй заах боломжтой.
Дэлхий дахинаа “Fortepiano” хэмээн нэрлэгддэг хөгжмийн зэмсгийг монгол хэлээр “Төгөлдөр хуур” буюу “Төгс хөгжмийн зэмсэг” хэмээн сайхнаар нэрлэжээ. Энэ зэмсгийн өнөөгийн загварын түүх XVIII зууны эхэн үеэс эхэлдэг. Төгөлдөр хуур хэрхэн, хэзээ бий болсон бэ?
Үнэхээр ч “Төгөлдөр хуур” гэдэг нэр монгол хэлээр гайхалтай зохиогдсон үг юм. Төгөлдөр хуурын үүслийн талаар ярина гэвэл их урт түүх болох болно. Гэхдээ өнөөгийн загварын тухай яривал XVII зууны сүүл үе болон XVIII зууны эхэн үед хамаарна. Людвиг ван Бетховений үе хүртэл төгөлдөр хуурын хэмжээ харьцангуй жижиг байв. Харин Фредерик Шопены үеэс эхлэн октавын хэмжээ томорч эхэлсэн.
Морин хуурын түүх эрт цаг үеэс улбаатай. Түүхэн тэмдэглэлээс үзэхэд XIII зууны эхэн үед үүссэн гэж үздэг. Өнөөдөр Морин хуур хөгжлийнхөө ямар шатанд байна вэ?
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: Морин хуур бол дэлхийн анхны чавхдаст хөгжимийн зэмсгүүдийн нэг гэж тооцогддог. Италид алдартай хөгжмийн зэмсэг болох хийл байхад, Азид Морин хуур нь чавхдаст хөгжмийн зэмсгүүдийн дунд эртний түүхтэй байдаг. Гэхдээ энэ зэмсгийн үүсэл гаралд тодорхой баримт байдаггүй. Морин хуур нь Монголын эртний хөгжмийн зэмсэг бөгөөд монгол ардын урт дуу, татлага зэрэг монгол ардын хөгжимд тоглогдсоор ирсэн.
1940-өөд оны үед алдарт морин хуурч Жамьян Гомбодорж Морин хуурын сургалтыг нэг багш нэг шавийн сургалтын хэлбэрээс анги хамт олны сургалтын хэлбэр рүү шилжүүлж эхэлсэн. Үүнээс өмнө Морин хуурыг гэрийн нөхцөлд хувиараа зааж сургадаг байсан.
Өнөөдөр Морин хуур хөгжлийнхөө оргил шатанд явж байна. Бид үүнийг үндэсний сонгодог хөгжмийн зэмсэг гэж тодорхойлдог.
Төгөлдөр хуурчдыг амжилтад хөтөлсөн багш нарын талаар дурсаж асуухад, профессор Цолмон та хэнийг багш гэж хүндэлж явдаг вэ?
Цолмонгийн Туваан: Монголын Хөгжим бүжгийн коллеж 1957 онд байгуулагдсан. Анхны төгөлдөр хуурын анги миний ангийн дээд анги байсан. Би 1958 онд энэ сургуульд элсэн орсон. Тухайн үед манай коллежид ЗХУ-аас ирсэн мэргэжилтнүүд заадаг байсан. Миний анхны багш бол Москвагийн нэр хүндтэй Төв Хөгжмийн Сургуулиас (ЦМШ) ирсэн Сергей Александрович Ипатов байлаа. Энэ сургууль олон улсын уралдааны ялагчдыг бэлтгэдгээрээ алдартай. Энэ нь тухайн үед Монголын Хөгжим бүжгийн коллежид хэр их анхаарал хандуулж байсныг харуулж байгаа юм.
Тухайн үеийн манай урлагийн захирал нь Гончигсумлаа Сембэ байсан. Би Сергей Александрович Ипатов багшдаа их хайртай байлаа. Зургадугаар ангид байхад 10 хүүхдийг ЗХУ руу илгээсэн. Би таван хүүхдийн хамт өнөөгийн Санкт-Петербургт очиж, Санкт-Петербургийн Консерваторын дэргэдэх гайхалтай хөгжмийн сургуульд зургаан жил суралцсан. Тэнд би багш Асъя Ефимовна Рубинагийн удирдлагад суралцсан. Тэр үнэхээр онцгой, гайхалтай багш байсан. Эдгээр багш нар миний хөгжмийн урлагт дурлах сэтгэлийг минь асааж, урлагийн ертөнцөд хөтөлсөн юм.
Санкт-Петербург дэх манай сургууль хаант засгийн үеэс хадгалагдаж ирсэн, гайхалтай сургалттай, сайхан багш нарын өлгий болсон газар байв. Бүр анги бүр хоёр төгөлдөр хууртай, бидний гол анхаарал зөвхөн хичээлдээ төвлөрдөг байлаа. Тэр үед бид алдарт Мариинский театрын тоглолтуудыг үнэгүй үздэг байлаа. Энэ сургууль намайг уран бүтээлч болоход хамгийн том боломж олгосон гэж боддог.
Дараа нь би Москвагийн Гнесины нэрэмжит академид дээд боловсрол эзэмшсэн. Тэнд би маш сайн франц хэлтэй, гайхамшигтай багш Мария Александровна Гурвичийн удирдлагад суралцсан. Миний багш нарын мэргэжлийн түвшин, боловсрол үнэхээр биширмээр байсан.
Тэгвэл та гадаадад суралцсан Монголын анхны төгөлдөр хуурчдын нэг байх нь ээ?
Цолмонгийн Туваан: Намайг төгсөхөөс өмнө Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин, төгөлдөр хуурч Эрдэнэчимэг Гончигсумлаа гадаадад суралцаж төгссөн байсан. Түүнийг Гончигсумлаа Сембэгийн охин гэдгээр нь олон хүн мэдэх байх. Харин Г.Занаа, Хөгжим бүжгийн коллежийн төгөлдөр хуурын багш бид хоёр 1975 онд хамт төгссөн. Би шууд Монголын Филармонид тоглох ажлаа эхэлж байлаа. Тэр үед бид маш их завгүй байлаа. Энэ ярианд оролцож байхдаа бид модон шалтай Филармонийн танхимд тоглож байсан цаг үеэ эргэн дурсаж байна.
Морин хуурч Жигжиддоржийн Нанзаддорж таныг Морин хуураар хэдий үеэс хичээллэж эхэлснийг сонирхмоор байна. Мөн та хэнийг багш гэж хүндэлдэг вэ?
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: Би долоон настайдаа Морин хуур барьж эхэлсэн. Монголын Хөгжим бүжгийн коллеж тавдугаар ангийн сурагчдыг уламжлалт хөгжмийн ангид элсүүлдэг байлаа. Миний гэр бүл Монгол Улсын Эрдэнэт хотод амьдардаг байсан. Эцэг эх маань багш нар байсан тул би бага ангидаа Эрдэнэт хотын хөгжмийн дугуйланд явж, Боролзойбаатар, Бatsaikhan багш нарын удирдлагад суралцаж эхэлсэн.
Тавдугаар ангид байхад Эрдэнэт хотод Морин хуурчдын улсын уралдаан зохион байгуулагдаж, би тэргүүн байр эзэлсэн. Шүүгч нь Монгол Улсын гавьяат багш Ё.Батбаяр байсан бөгөөд тэрээр Жамьян Гомбодоржийн шавь, түүний заах арга зүйг үргэлжлүүлсэн хүн юм. Батбаяр багш намайг өөрийн шавиа болгохоо илэрхийлж, “Энэ хүүхдийг ирэх жил надад авчирч өг” гэж хэлсэн. Тийнхүү би зургаадугаар ангидаа Хөгжим бүжгийн коллежид элсэн орсон.
Би Батбаяр багшийн удирдлага дор суралцаж, 2013 онд коллежоо төгссөн. Би анх 2008 онд 10-р ангид байхдаа Монголын Филармонийн тайзнаа тоглож байсан. Түүнээс хойш хамт олон маань олон газар аялж, тоглолт хийсэн.
Миний мэргэжлийн уран бүтээлч болоход маш их нөлөөлсөн хүмүүсийн нэг нь Монгол Улсын Ардын жүжигчин, Монголын Морин хуурын чуулгын үүсгэн байгуулагч Цэндийн Батчулуун юм. Тэрээр миний агуу багш нарын нэг юм.
Морин хуурч болохын тулд юу чухал вэ: хүсэл зорилго, авьяас, эсвэл шаргуу хөдөлмөр үү?
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: Хөгжмийн зэмсэг тоглож сурахдаа авьяас, сонсгол сайтай байх нь мэдээж чухал. Хөгжмийн сургуульд элсүүлэхдээ оюутнуудыг маш нарийн шалгадаг, бүр хурууны бүтцийг нь хүртэл шалгана. Гэвч сайн хөгжимчин болохын тулд шаргуу хөдөлмөр хамгийн чухал гэж би үздэг. Энэ нь ихээхэн тэсвэр тэвчээр шаарддаг бөгөөд олон цагийн дасгал сургуулилт хийх хэрэгтэй. Монголын Хөгжим бүжгийн коллежийн сурагчид бусад сургуулийн сурагчдаас чөлөөт цаг бага байдаг. Тэд сургалтынхаа хичээлд суралцахын зэрэгцээ мэргэжлийн ур чадвараа хөгжүүлэхэд төвлөрдөг.
Мөн чавхдаст хөгжим сурахад хөгжимийн аялгууг маш нарийн тааруулах шаардлагатай тул сонсгол болон мэдрэмж илүү өндөр түвшинд байх хэрэгтэй байдаг. Энэ нь товчлуурт хөгжмийн зэмсэгтэй харьцуулахад илүү нарийн ур чадвар шаарддаг.
Сонсгол сайтай байх нь чавхдаст хөгжмийн зэмсгийг эзэмшихэд чухал байдаг. Тэгвэл төгөлдөр хуурыг эзэмшихэд юу чухал вэ?
Цолмонгийн Туваан: Мэдээж авьяас чухал. Авьяасгүй хүн ямар ч хөгжмийн урлагт суралцаж чадахгүй. Гэхдээ авьяас нь олон янз байдаг. Бүх хүүхдүүдийн авьяас адилхан биш. Зарим хүүхдүүд онцгой сонсголтой байж болох ч хөгжмийн зохиол тогтоохдоо маруухан байж болно. Харин зарим нь онцгой хөгжмийн авьяасгүй ч гайхалтай ой тогтоолттой байж болох юм. Бас зарим хүүхдүүдийн гарын ур чадвар маш сайн байдаг. Хүн бүр өөр өөр байдгийн адилаар авьяас ч мөн адил өөр өөр байдаг. Харин үнэхээр онцгой төрөлхийн авьяастай хүмүүс нь маш ховор, зуунд нэг л төрдөг болов уу.
Миний авьяаслаг хөгжмийн урлагт суралцсан оюутнуудаа бодоход, хүсэл эрмэлзэл хамгийн чухал чанар гэж боддог. Өөрийнхөө хүсэл, зорилго, тэмүүлэлтэй хүн заавал амжилтад хүрдэг.
Биднийг сургуульд орсон эхний жилээс эхлэн тасралтгүй давтлага хийх, уйгагүй хичээллэхийн чухлыг заадаг байсан. Хэрвээ өөрийн хийх ёстой зүйлсээ сураагүй бол хөгжим тоглох эрхгүй гэсэн зарчимтай байсан. Би залуу охин байхдаа найз залуутайгаа кино үзэх, сайхан газруудаар явах гэх мэтээр болздог байсан. Гэхдээ тоглох ёстой зүйлээ давтаагүй гэж бодохоор сэтгэл түгшдэг байлаа. Харин гэртээ ирээд жаахан ч гэсэн давтлага хийсний дараа тайвширч, сэтгэл амардаг байсан. Тиймээс сайн төгөлдөр хуурч болохын тулд авьяас болон хөдөлмөр хоёулаа зайлшгүй хэрэгтэй. Энэ нь таны орчин, гэр бүл, багш нарын дэмжлэгээс ихээхэн хамаардаг. Гэхдээ хүн бүрт энэ бүгд адил хэмжээгээр байдаггүй.
Та хөгжмийн урлагт маш их дуртай байжээ…
Тийм ээ, тийм байсан. Миний шавь Саянцэцэг Сангидорж ч бас тийм их дуртай байсан.
Таны бахархалтай шавь Саянцэцэг Сангидорж дэлхийн олон улсад тоглолт хийсэн. Тэрээр Москва дахь алдарт төгөлдөр хуурч Рихтерийн музейд тоглож байсан. Таны олон шавь жирийн хүний хүрч чадахгүй тайзнуудад тоглож байсан юм байна. Таныг ярилцлагынхаа голд эргэж асуухад, таны ээж эмч болохыг тань хүссэн гэж үнэн үү?
Тийм ээ. [Инээв] Миний ээж Монгол Улсын анхны нүдний эмч нарын нэг байсан. Орос хэлээр төрөлхийн ярьдаг хүн байсан. Тэрээр миний хөгжмийн карьерыг огт төлөвлөөгүй. Гэхдээ хөдөө томилолтоор явсан хойгуур нь аав намайг Хөгжим бүжгийн коллежид оруулсан юм.
Одоо хүүхдүүд таван настайдаа сургуульд орж байна. Тэгэхээр энэ наснаас эхлэн уламжлалт хөгжмийн зэмсэг зааж байгаа гэж ойлгож болох уу?
Цолмонгийн Туваан: Бидний үед хүүхдүүдийг долдугаар ангиас уламжлалт хөгжмийн зэмсэгт сургадаг байсан юм шиг санагдаж байна. Гэхдээ…
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: Гэхдээ энэ нь хөгжмийн зэмсгээс хамаардаг. Жишээлбэл, хийлийг нэгдүгээр ангиас эхлэн сургаж болно. Хийл жижиг, дунд зэрэг янз бүрийн хэмжээтэй байдаг. Морин хуурын сургалтыг сайжруулахыг хүсвэл хүүхдийн насанд тохирсон жижиг хэмжээтэй морин хуур хийх хэрэгтэй. Үгүй бол зөвхөн стандарт хэмжээтэй морин хуурыг ашиглавал хүүхдүүд яаж үр дүнтэй сурах вэ? Одоо төгөлдөр хуурын хичээл хоёр наснаас эхлэх боломжтой болсон. Японд бол гурван наснаас эхэлдэг.
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: Тийм ээ, одоо хүүхдүүд маш хурдан хөгжиж байна. Тиймээс хөгжим сурах насыг улам залуужуулж байна. Залуу хүүхдүүд хүртэл хөгжмийн зэмсэг сурах болсон. Тиймээс морин хуурыг “хөгжиж буй хөгжмийн зэмсэг” гэж нэрлэсэн юм. Хөгжмийн зэмсэг өөрөө ч бас хөгжиж байна. Жишээлбэл, хийлчүүдэд зориулсан 1/4, 1/2 гэх мэт олон хэмжээтэй зэмсгүүд байдаг. Морин хуурыг илүү хөгжүүлье гэвэл бусад чавхдаст хөгжмийн жишээг дагах хэрэгтэй. Тэгвэл хүүхдүүд маш бага наснаасаа морин хуур сурах боломжтой болно.
Та морин хуур дээр анх ямар бүтээл тоглож сурсан бэ?
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: Би эхлээд энгийн, жижиг бүтээлүүд тоглож сурсан. Морин хуурыг бага наснаасаа сурсан ч тухайн үед сүрхий тоглож байсангүй, зөвхөн үндсэн хэдэн техник л сурч байсан. Харин мэргэжлийн сургуульд орсны дараа л илүү нарийн бүтээлүүд тоглож сурсан.
Морин хуур хэр баялаг хөгжмийн зэмсэг вэ? Дэлхийн сонгодог хөгжмийг хэрхэн тоглож чадах вэ?
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: Анх миний багш Жамьян барууны сонгодог хөгжмийг морин хуур дээр тоглож эхэлсэн. Роберт Шумангийн “Träumerei” болон Антон Рубинштейний “Melody” зэрэг бүтээлүүдээр эхэлж, тэдгээрийг морин хуурын сургалтын хөтөлбөрт оруулж эхэлсэн. Ерөнхийдөө эхлээд морин хуурын хурууны байрлал, зүүн гарын хурууны дугаарлалт, сонгодог хөгжмийн техникүүдийг заах замаар зүүн гарын нарийвчлалыг хөгжүүлэх зорилго тавьж байсан гэж би боддог. Энэ бол эхлэл байсан ч хожим морин хуурын хамтлаг, улмаар найрал хөгжим байгуулагдсанаар дэлхийн алдарт сонгодог бүтээлүүдийг олон улсын тайзнаа морин хуур дээр тоглох боломжийг бүрдүүлсэн. Энэ үйл явц одоо ч хөгжиж байна.
Морин хуурын бусад чавхдаст хөгжмийн зэмсгүүдээс ялгарах онцлог нь түүний “амьд” дуугаралт юм. Энэ ялгаа нь түүний татлагаас үүсдэг. Уламжлалт чавхдаст хөгжмийн зэмсгүүд төмөр чавхдаст морин сүүлний татлага ашиглан дуугардаг бол морин хуур нь морин сүүлний чавхдасыг морин сүүлний татлагаар дуугаргадаг. Би дэлхийн сонгодог хөгжмийг морин хуур дээр тоглож, олон улсыг гайхуулах гэж хичээхээс илүүтэйгээр энэ өвөрмөц хөгжмийн зэмсгийн урын санг баяжуулахад хүчин чармайлтаа чиглүүлэх хэрэгтэй гэж боддог.
Цолмон багшийн хэлсэнчлэн төгөлдөр хуурын хувьд хүүхэд бүрт тохирсон өргөн урын сан байдаг бол морин хуурт зөвхөн багш Г. Жамьянгийн зохиосон хоёр гарын авлага л бий. Морин хуурын урын санг баяжуулах шаардлагатай юу?
Цолмонгийн Туваан: Үнэндээ аливаа хөгжмийн зэмсгийн хөгжил нь түүний урын сангаас эхэлдэг. Морин хуурын урын сан саяхнаас л үзэсгэлэнтэй бүтээлүүдээр баяжиж эхэлсэн. Багш Бачулуун бид хоёр морин хуурын урын санг баяжуулах асуудал дээр хамтран ажилласан. Хөгжмийн зохиолч Шарав Бямбасүрэн, Жанцанноров Нацаг нар морин хуурт зориулсан маш үзэсгэлэнтэй бүтээлүүдийг туурвиж, морин хуурын урын санг баяжуулахад ихийг хийсэн.
Жанцанноров Нацагийн “Цагаан суварга”-ыг сонсоход Монгол хүний зүрх сэтгэлийн гүнд хүрч, амар тайван, баяр баясал, догдлолыг мэдрүүлдэг. Энэ нь морин хуурын онцлогтой холбоотой гэж та санал нийлэх үү?
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: “Цагаан суварга”-ыг хийл дээр тоглоход хүмүүсийн сэтгэлд морин хуур дээр тоглосон шиг хүрч чадахгүй. Төгөлдөр хуур дээр тоглох үед ч мөн адил нөлөө үзүүлэхгүй. Тэгэхээр яагаад морин хуур дээр тоглоход хүний сэтгэлд ийм гүн нөлөөлдөг вэ? Учир нь “Цагаан суварга” бүтээл нь морин хуурт зориулж зохиогдсон. Тодорхой хөгжмийн зэмсэгт зориулан зохиогдсон бүтээлүүд онцгой сонсогддог. Бид үүнд анхаарч, морин хуурын урын санг үргэлжлүүлэн хөгжүүлж, түүнд зориулсан илүү олон бүтээл туурвих хэрэгтэй.
Ютуб дээр “Цагаан суварга”-ыг хүүхдүүд төгөлдөр хуур дээр тоглож буй бичлэгүүд байдаг. Монгол дуунуудыг, баруун Европын сонгодог хөгжмийг тоглоход уламжлалт хөгжмийн зэмсэг болох морин хуурыг ашигладаггүй төгөлдөр хуур дээр тоглох нь ямар онцлогтой вэ?
Цолмонгийн Туваан: Бүх зүйл тоглогчоос хамаарна. Жигжиддоржийн Нанзаддоржийн хэлсэнчлэн, хэрвээ нэг сопрано баритоны зориулсан дууг төгс дуулсан ч, тэр нь сонсогчийн сэтгэлд хүрэхгүй. Хөгжим бол адилхан. Ялангуяа монголын сэтгэл зүрхэнд гүн ухамсарт шингэсэн морин хуурын дуу, уламжлалт монгол уртын дуу нь хүмүүст тусгал болж, илүү нөлөөлдөг. Би бүх насаараа сонгодог хөгжмийг тоглосон ч, ардын дуу, хөгжим нь үргэлж миний зүрхэнд байдаг.
Тэгвэл дэлхий дахинд соёлтой хүмүүсийн хайрладаг “Кармен” дуурийг морин хуур дээр тоглоход тэрхүү алдар суут хөгжмийг, тухайн бүтээлд тохирсон байдлаар тоглох боломжтой юу?
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: Би дахин хэлэх хэрэгтэй. Жорж Бизе “Кармен”-ыг сонгодог оркестрын зориулан зохиосон учраас морин хуур дээр ямар ч сайхан тоглосон ч, анхны бүтээлийн хэмжээнд хүрэхгүй. Гэхдээ Н.Жанцанноров “Кармен Сюйтс”-ийг морин хуурын оркестрын зориулан аранжимууд хийж, оркестр тоглосон. Гэхдээ тэр нь анхны сонгодог тоглолттой харьцуулахад орон нутгийн хэмжээнд л байна. Хоёр дахь тал нь, энэ нь сонирхолтой ч, энэ л тухай юм.
Цолмонгийн Туваан: Би бүрэн санал нийлж байна. Би “Кармен Сюйтс”-ийн анхны бүтээлийг сонссон. Морин хуур дээр хэр сайн тоглож байсан ч, энэ нь мэргэжлийн сонсогчийн чихэнд тэр хэмжээгээр таарахгүй. Энэ нь хөгжмийг сайн ойлгодоггүй хүнд сайхан сонсогдож магадгүй.
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: Хоёрдугаарт, сонгодог хөгжмийг морин хуур дээр тоглох нь тухайн хөгжим хэрэгсэл болон морин хуур тоглогчийн ур чадварыг хөгжүүлэх арга зам юм. Гэвч сонгодог бүтээлийг сонгодог хөгжмийн хэрэгсэлд зориулан зохиосон бүтээлээс илүү гарах боломжгүй.
Морин хуур нь монголчуудын адууны хүндэтгэл, хайр тэмүүллээс үүсэлтэй гэж домог байдаг. Тэгвэл морин хуурын дуугаралт нь түүний сонсогчдын сэтгэлд бодитой нөлөө үзүүлдэг гэвэл зөв үү?
Бүтэн зөв! Олон төрлийн тайлбарууд байдаг. Судлаачид морин хуурыг амьд хөгжмийн зэмсэг, амьд дуугаралттай гэж үздэг. Татлага дээрх морин үс болон хоёр чавхдас нь амьд адууны сүүлээс шууд авдаг. Үхсэн адууны сүүл ашигладаггүй. Сүүлийн үед бид дотоод болон гадаад аялалд гарахдаа, цаг уурын өөрчлөлтөөс үүдэн синтетик чавхдас ашиглаж байна. Эхэндээ морин хуур нь модон биегүй байсан. Эртний өвөг нь хурганы арьсаар хийсэн бие бүтэцтэй байсан. Хурганы арьс нь 1950-1960-аад онд хүртэл хэрэглэгдэж байжээ. Морин хуур мастер Жамьян нь анх олон улсын тэмцээнд оролцохдоо, ҮYouth-ийн Дэлхийн Фестивалд оролцох, олон улсын аялан тоглолт хийхдээ, чийглэг нөхцөлд тоглож байхдаа морин хуурын чавхдас татлага сулрах, бие нь гэмтэх асуудалтай тулгарч байв. Тэгэхэд оросын мастераас морин хуурыг модон биетэй хийсэн. Өнөөдөр хурганы арьсыг эмчилж, ашиглах боломжтой боловч, модон бие бүхий морин хуур нь илүү түгээмэл болсон.
Цолмонгийн Туваан: Монголын уур амьсгал хуурай учраас морин хуурыг халуун чийглэг газарт авчирвал тэр нь бараг хөгжим байхгүй болно.
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: Сүүлийн үед синтетик чавхдас хэрэглэж эхэлсэн бөгөөд Хятадын Дотоод Монголын Чибулагийн багш эдгээр чавхдасаар тоглож эхэлсэн. Монголд морин хуурыг морин үсний чавхдасаар тоглох нь асуудалгүй. Гэвч гадаадад аялахад эрсдэл үүсдэг. Тухайн бүс нутгийн цаг уурын нөлөөгөөр дууны чанар өөрчлөгддөг. Хэрэв хэмнэл тогтворгүй бол, оркестр тоглох нь хэцүү. Энэ хөгжмийн хэрэгсэлд металл эд анги байхгүй учраас илүү байгалийн дуугаралттай. Судлаачид үүнийг хүний зүрхэнд ойрхон дуугардаг гэж үздэг.
Цолмон Туваан: Би нэг зүйлийг нэмэхийг хүсч байна. Энэ бол маш сонирхолтой асуулт. 1990-ээд оны эхээр Чибулаг багш анх Монголд ирэхэд, би түүнтэй хамт төгөлдөр хуур тоглож байсан. Түүний тоглолт үнэхээр сэтгэл хөдөлгөсөн. Тэр халуураад, бүр уйлж байлаа. Тухайн үед манай Хөгжим, бүжгийн коллежийн танхимд Г. Жамьян, Ц. Дашдулам зэрэг алдартай ардын хөгжмийн зохиолчид байсан. Бид бүгдийг сэтгэл хөдөлгөсөн тоглолт үзэж, хөгжим ийм их сэтгэл хөдлөлтэй тоглогдож болдог гэдгийг хараад гайхсан. Дараа нь мастер анги дээрээ нэг оюутныг илэрхийлэлгүй тоглож байгаад буруутгасан. Хангал Зундий, Батчулуун Цэнд болон би бүгд байж байсан. Тэгэхэд З. Хангал нэг концерт зохиох санааг дэвшүүлсэн. Хангалын концерт нь сэтгэл хөдлөлөөр дүүрэн байсан. Түүнээс хойш манай тоглолтууд маш их өөрчлөгдсөн. Чибулаг багш бидэнд чухал түлхэц болсон.
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: Өнгөрсөн долоодугаар сард бид Чибулаг багшийг Морин хуурын Олон улсын наадамд Умноговь аймагт урьсан. Тэр одоо 81 настай. Би энэ онд эх орондоо ирэхдээ түүнийг урьсан. Тэр надад Вэй Чат дээр видео илгээсэн. Энэ нь таны болон Чибулаг багшийн хамтран тоглосон анхны тоглолт байсан. Энэ бол Төмөн адууны түвүргүн [Түмэн адууны туургуун] тоглолт байсан бөгөөд төгсгөлд нь та, Жамьян Гомбодорж багш, Зангаад Баартуу багш хамтдаа тайзнаа гарч ирсэн. Энэ бол гайхалтай видео.
Цолмон Туваан: Маш сонирхолтой, энэ видеог надад илгээж болох уу? Би Чибулаг багш тэр тоглолтод их сэтгэл хөдөлж, бүр уйлж байснаа санаж байна. Бүх үзэгчид уйлж байсан, Чибулаг багш том алчуураар хөлсөө арчиж байсан. Энэ бол үнэхээр сайхан тоглолт байсан.
Цолмон Туваан: Урьд нь морин хуур тоглогчийг монголын уламжлалт “деэл” өмсөх ёстой гэж хүмүүс боддог байсан. Жигжиддоржийг костюм өмссөнөө харах сайхан. Гэхдээ та төгөлдөр хуур тоглохдоо “деэл” өмсч болох уу?
Өмнө нь бид “Соёлын өдөр” наадам зохион байгуулдаг байсан. Түүний нэг дээр Москвоос нэрд гарсан хөгжмийн зохиолч ирж тоглох байсан. Би “Уран сэтгэлэмж”-ийг тоглох байсан юм. Тоглолт Болшой театрт болох байсан. Тэгээд урланд зурагчин Уржнээ уламжлалт монгол “деэл” өмсөөд ирсэн. Түүнийг хараад би “Монгол дуунуудыг тоглож байгаа тул, Европ хувцас өмсөх нь зүгээр” гэж бодсон. Гэхдээ бид ерөнхийдөө хар эсвэл цагаан хувцас өмсдөг байсан. Бид өнгөт хувцас өмсөхөөс зайлсхийдэг.
Төгөлдөр хуурчид өнгөт хувцас өмсөхөөс зайлсхийх уламжлал байсан уу?
Би мэдэхгүй. Бид хэзээ ч өнгөт хувцас өмсдөггүй байсан. Би нэг хятад төгөлдөр хуурч Южа Вангийг үнэхээр бишрэдэг. Тэр маш алдартай бөгөөд Европт амьдардаг. Төгөлдөр хуурч Южа Ванг үнэхээр загварлаг бөгөөд түүний тоглолт гайхалтай. Залуу хүмүүс түүнийг үнэхээр их татаж байна. Бид Орос улсад маш хатуу үеийг туулсан учраас бид зөвхөн хар хувцас өмсдөг байсан. Эсвэл цагаан цамц л өмсдөг байсан.
Цолмон Туваан: Дэлхий даяар олон авьяаслаг төгөлдөр хуурчид байдаг. Эмэгтэйчүүд төгөлдөр хуур тоглохын давуу тал юу вэ?
Үнэндээ, би эмэгтэйчүүдийн тоглолтод ямар давуу тал байгаа талаар бүрэн төгс мэдэхгүй байна. Төгөлдөр хуур нь ихэнхдээ эрэгтэйчүүдийн хөгжмийн зэмсэг мэт санагддаг, учир нь ихэнх хөгжмийн зохиолчид эрэгтэй хүмүүс байдаг. Эмэгтэй хөгжмийн зохиолчдын талаар бодоход зөвхөн Зөвлөлт-Оросын зохиолч София Губайдулина л санаанд орж байна. Тиймээс хөгжмийн зохиолчид эрэгтэй байхад, тоглогчид нь ч бас эрэгтэй байх ёстой мэт санагддаг. Зарим бүтээлүүд нь маш их хүрээ, хүч, тодорхой төрлийн эрч хүч шаарддаг, энэ нь эрэгтэй хүний онцлогтой холбоотой байдаг, мөн гоё, баялаг дуудлага. Гэхдээ эмэгтэйчүүд маш их нарийн мэдрэмж, сэтгэл хөдлөл оруулж чаддаг. Ялангуяа жижигхэн бүтээлүүдэд эмэгтэйчүүд үнэхээр сэтгэл хөдөлгөм зүйл хийж чаддаг. Үүний зэрэгцээ, олон алдартай эмэгтэй төгөлдөр хуурчид бий. Мария Юдина, Татьяна Николайева нар ямар ч эрэгтэй хүнтэй адил сайн байсан.
Дэлхий даяар алдартай төгөлдөр хуурч Марта Аргериж 80 насныхаа дараа ч гайхамшигтай тоглож байна. Эдгээр хүмүүс үнэхээр авьяастай. Тэд төгөлдөр хуурыг ингэж сайн тоглож чаддаг, энэ нь эрэгтэйчүүдийг атаархуулдаг. Мөн төгөлдөр хуурч, хөгжмийн зохиолчдын тухайд, Фредерик Шопен, Франц Лист, Сергей Рахманинов зэрэг хүмүүс өөрсдөө төгөлдөр хуурч байсан.
Морин хуур тоглогчдын эрэгтэй, эмэгтэй ялгаа байдаг уу?
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: Тийм ээ, байдаг. Морин хуурыг ихэнхдээ эрэгтэй хүний хөгжмийн зэмсэг гэж үздэг. Ө western Монголд одоо ч эмэгтэйчүүдийн тоглодог бүтээлүүд байдаггүй, хэдхэн эрэгтэй хүмүүс тоглодог. Эмэгтэйчүүдийн хувьд морин хуурын тоглолт одоо мэргэжлийн түвшинд эхэлсэн. Тэд гоё тоглож, мэргэжлийн хөгжимчид болсон, одоо оркестрэд орсон. Эмэгтэйчүүд мэргэжлийн хөгжмийн салбарын чухал хэсэг болсон.
Цолмон Туваан: Төгөлдөр хуурчдыг оркестр тоглох боломжтой боловч хөгжмийн тоглолтын үнэхээр шилдэг ур чадвар нь ганцаарчилсан тоглолтод илрэнэ.
Ганцаарчилсан тоглолт хийхэд асар их авьяас, ур чадвар хэрэгтэй.
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: Би саяхан олон алдартай тайзнаа тоглож, ганцаарчилсан тоглолт хийх боломжтой болсон. Сүүлд би Сиднейгийн Оперын Байшинд, Мариински Театрын Концертын Танхимд, Японы NHK танхимд тоглосон. Төгөлдөр хуур оркестрын тоглогчоор ганцаарчилсан тоглолт хийх нь сэтгэл зүйн бэлтгэл, асар их хариуцлага шаарддаг.
Японы эзэн хаан, хатан хаан 2022 оны өвөл манай тоглолтыг NHK танхимд үзсэн. Тэд хамтдаа тоглолтыг үзсэн бөгөөд энэ нь тэдний тун ховор арга хэмжээ байлаа. Эзэн хаан нь өвөрмөц анхааралтай байдаг, тиймээс манай тоглолт бүхэлдээ үзсэн нь тэдний хувьд диваажин байлаа.
Японы эзэн хаан 2005 онд Монголд айлчлахдаа аль эрт хөгжим тоглодог байсан бөгөөд тэр үеийн царцар шуугиан нь хөгжимчдийн амьдралд гайхалтай нөлөө үзүүлсэн байна.
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: Тийм шүү, урлаг, хөгжмийн гайхамшигтай байдал үнэхээр олон зүйлсийг агуулдаг.
2011 онд Морин хуурын оркестр (тоглоомын бүлэг гэж нэрлэгдэж байсан) Францын ЮНЕСКО төв байранд тоглолт хийсэн. Тухайн үед профессор Цолмонгийн ханиа Ш. Алтангэрэл Францын Бүгд Найрамдах Улсад Монгол Улсаас элчин сайдаар ажиллаж байсан. Би ганцаарчилсан тоглолт хийх боломжтой болсон бөгөөд тоглолтын дараа профессор Цолмонтой уулзаж байлаа.
Цолмон Туваан: Тийм ээ, та тухайн үед маш залуу байсан шүү.
Жигжиддоржийн Нанзаддорж: Тийм ээ, би тэр үед үнэхээр залуу байсан. Үүнээс хойш би Нью-Йорк дахь Нэгдсэн Үндэстний Ерөнхий Ассемблейн танхимд тоглолт хийсэн, энэ ч бас том хариуцлага байлаа. Сүүлд нь Морин хуурын оркестр Францын Версаль ордонд тоглосон бөгөөд би Хангал Зундуй агсны зохиосон ганцаарчилсан бүтээлээр тоглох нэр хүндтэй байсан.
Версаль ордон нь бүх хүнд тоглолт хийх боломж олгодоггүй газар тул энэ нь үнэхээр хүндэтгэлтэй хэрэг явдал байлаа. Профессор Цолмон Монголын хамгийн авьяаслаг уран бүтээлчидтэй хамтран ажиллаж байжээ. Таны санаанд хамгийн сайн үлдсэн тоглолт нь юу вэ?
Цолмон Туваан: Би төгсөлтөөсөө хойш Болшой Театрын оркестрын хамт Хангал Зундуй агсны бүтээлийн ганцаарчилсан тоглолт хийх нь гайхамшигтай байсан. Мөн сургалтад оролцох үеэр Буриадын авьяаслаг дуучин Дугар Дашиев ирж “Шарав агсан “Аав Ээж Хоёр Миний” [Миний хайрт аав ээж] гэдэг сайхан дуулсан бий” гэж хэлсэн. Би тэр дууг тоглож байсан анхны төгөлдөр хуурч байсан. Москвад Радио Дэлхийн Үйлчилгээний студи маш алдартай байв. Тэр том студид 60-70 хүнтэй радио оркестр байсан. Тэд завсарлага авч, явсан. Гэнэт тэд ноттой хуудсыг гаргаж надад шууд тоглохыг хүссэн. Энэ бол үнэхээр мартагдашгүй мөч байсан.
Би мөн Монголын алдартай дуучин Уртанасан Хорлоо тайзан дээр хамт оролцож, София, Болгар дахь томоохон уралдаанд хоёр удаа оролцож байсан. Бид дөрөвдүгээр байр эзэлсэн.
Би Токио хотод анхны Монголын классик уран бүтээлчид болох Ардын уран бүтээлч Оюун Юндэндорж, Ганбаатар Очиржансантай хамт явсан. Японы хүмүүс Ганбаатарын тоглолтыг үнэхээр их дуртай байж, “Ганбаре” гэж дууддаг байсан. “Ганбаре” [“Хийж чадна!”] гэдэг үг үнэхээр сайхан. Японы хүмүүс биднийг гайхширч “Бүх Монголчууд ийм үү?” гэж асууж байсан.
Ю. Оюун болон О. Ганбаатар нар гоё бүжиглэж байсан бол Жамийандагва Балжинням биднийг ард нь ажиглаж байсан. Бид хоёр томоохон уралдаанд маш амжилттай оролцсон. Төгөлдөр хуурыг ганцаарчилсан тоглолт хийх байсан, оркестрын хамт биш. Би төгөлдөр хуураа тайзан дээр ойролцоо тавьж байсан ч, харамсалтай нь ямар ч бичлэг байхгүй. Энэ нь маш том танхим байсан. Энэ нь 1970-аад оны үеийн явдал.
Цолмон Туваан: Манай уран бүтээлчид үргэлж Монголыг дэлхийд алдартайгаар танилцуулж байсныг бахархаж хэлж болно. Мөн дахин баяр хүргэе, Монголын нэрт уран бүтээлчид. Сүүлийн үед Монголын хүүхдүүд олон улсын уралдаануудад маш өндөр амжилт гаргаж байна. Та бүхний хувьд, хамгийн залуу сурагч тань хэн бэ?
Цолмон Туваан: Би саяхан нэгэн маш залуу сурагчийг хүлээн авч эхэлсэн. Энэ бидний хамтран ажиллаж буй хоёр дахь жил маань. Тэрээр агуу монгол уртын дууч Норовбанзад Намжил агсны ач охин юм. Энэ хүүхэд нь Норовбанзад агсны гарамгай авьяасыг өвлөсөн мэт санагддаг. Түүний нэр нь Оюундари, гэр бүлдээ гурван охин байдаг. Тэр нь гайхамшигтай хүүхэд. Арван настай Оюундари гурван наснаасаа пианино суралцаж эхэлсэн. Түүний багш нь миний сурагч мөн. Өнгөрсөн жил Оюундари Монголын Филармонийн концертод ганцаарчилсан тоглолт хийсэн. Ирэх жил дахин тоглох төлөвлөгөөтэй. Тэрээр олон төрлийн уралдаанд олон удаа гран при шагнал авсан. Энэ хүүхэд үнэхээр үнэт эрдэнэ, би түүнийг нэг өдөр Монголыг алдаршуулан, улсын нэр хүндийг өндөрт өргөх гэж итгэдэг.
Жигжиддорж, та багшлах боломж олдсон уу?
Жигжиддорж Нанзаддорж: Би олон багшлахгүй. Би хэд хэдэн сурагчтай хувийн сургалт хийдэг. Төгсөх курсийн сурагчид эсвэл томоохон бүтээлүүд дээр ажиллаж буй сурагчидтайгаа зөвлөгөө өгдөг. Гарын байрлал тохируулах нь маш нарийн ажил байдаг. Туршлагатай багш Ё. Батбаяр надаас илүү сайн багш байх болно. Би анх удаа бакалавр сурагч маань төгссөн, тэр маань миний анхны сурагч байсан бөгөөд тэр маш гайхамшигтай уран бүтээлч болсон.
Цолмон Туваан: Ганцаарчилсан уран бүтээлчид эрт багшлах нь төгс биш гэж боддог. Өмнө нь багш нар тийм олон байгаагүй, тиймээс би хөгжим хөгжүүлэхэд чин сэтгэлээсээ оролцож байсан ч бусдад заах гэж байсан. Хэрвээ та олон цагийг заахад зарцуулбал, та хэзээ дадлага хийх вэ? Та шөнөөр дадлага хийдэг үү? Би бас гэр бүлтэй. Харин та гэр бүлээ асарч байх үед театр үргэлж дууддаг байсан. Эцсийн эцэст, хэрвээ та авьяаслаг уран бүтээлчийг хөгжүүлэхийг хүсвэл ганцаарчилсан уран бүтээлч болох дээр анхаарах хэрэгтэй. Энэ нь хөгжмийн сургалтын хамгийн чухал хэсэг юм. Олон хүн хамтлагт тоглож чаддаг ч, бүгд ганцаарчилсан уран бүтээлч болж чадахгүй.
Жигжиддорж, таны хэдэн морин хуур байдаг вэ?
Жигжиддорж Нанзаддорж: Ихэвчлэн уран бүтээлчид багаж хэрэгсэлээ тэр болгон сольдоггүй. Ялангуяа утсан хөгжимд олон жил тоглож байснаар дуу нь илүү зөөлөн, дулаан болдог. Жишээлбэл, 1700-аад онд алдартай засварчдын хийсэн скрипкүүд өнөөдөр 5-6 сая долларын үнэтэй. Монголын Ардын уран бүтээлч Дамчаа Банзарын хүү Төвшинтүр Итали улсад лутьер мэргэжлээр төгссөн. Тэр миний морин хуурыг хийсэн бөгөөд би үүнийг 10 гаруй жил ашиглаж байгаа.
Бид гол хэрэгсэлдээ ихэвчлэн өөрчлөлт хийдэггүй. Цаг хугацаа өнгөрөх тусам энэ нь бидний биеийн нэг хэсэг шиг болдог бөгөөд бид түүний дууг яг л мэдэрч чаддаг. Энэ нь маш хувийн шинжтэй байдаг тул заримдаа би өөр хэн ч энэ морин хуураар тоглож, яг тэр л дууг гаргаж чадахгүй гэж боддог. Сүүлийн үед арьсан биеийг ашигласан хөгжим хийцүүд илүү түгээмэл болж байна. Гайхамшигтай хөгжмийн зэмсгийн зураач Уламбаяр Должин миний арьсан бүрээстэй уламжлалт хөгжим хийж, бэлэглэсэн. Тэгэхээр одоо хоёр морин хууртай болсон.
Жигжиддорж Нанзаддорж: Та пианино сурахдаа хамгийн эхний пианиноо хадгалдаг уу?
Жигжиддорж Нанзаддорж: Тийм, би хадгалж байна.
Цолмон Туваан, таны хамгийн эхний пианино ямар байв?
Цолмон Туваан: Пианино нь маш ховор байсан, ялангуяа хөдөөд, тэр үед тэнд нэг ч байгаагүй. Улаанбаатар хотод ч зөвхөн цөөн пианино байлаа. Германы пианино оруулж ирэх боломжгүй байсан. Зөвхөн хэдхэн Оросын пианино л байсан. Манай гэр бүлийн хамгийн эхний пианино бол том, улаан Хятад пианино байсан, бараг л шүүгээ шиг. Би түүгээр тоглож сурдаг байсан. Тэр үед “Красный Октябрь” гэж нэрлэгдсэн нэг Орос пианино байсан. 1960-аад оны үед Германы пианинонууд ирэх болсон. Германы пианинонууд хамгийн сайн байсан. Би очсон бүх сургуулиудад Германы пианино л байлаа. Тагнуултай алдарт Стейнвей пианино бол Германых шүү. Сүүлийн үед Японы пианинонууд улам түгээмэл болж байна. Yamaha үнэхээр сайн. Kawai бас ирж эхэлсэн. Миний Япон найз намайг Өмнөд Солонгосын Samick пианино бэлэглэсэн. Тэр өөрөө энэ пианино дээр тоглодог байсан, сайхан хөгжим. Мөн би Yamaha брендийн дунд хэмжээний фортепиано эзэмшдэг.
Цолмон Туваан: Филармонид маань Стейнвей пианино бий. Энэ бол манай мөрөөдлийн пианино. /инээв/
Тэгвэл та өнөөдөр Стейнвей дээр тоглох гэж байна…..
Цолмон Туваан: Гайхалтай!
Та хоёр хэзээ ч хамт тоглож байв уу?
Цолмон Туваан: Хэзээ ч үгүй.
Жигжиддорж Нанзаддорж: Энэ бол бидний энэ ярилцлагын дараа анх удаа хамт тоглох боломж юм. Энэ боломжийг ашиглан, Монголын бүх классик хөгжмийн уран бүтээлчдийн, би өөрөө болон бүх классик хөгжмийн уран бүтээлчдийн гүн хүндэтгэлтэй, хүндлэгдсэн багш Цолмон профессортой хамт ярилцлага өгч байгаадаа маш их баяртай байна. Өнөөдөр таны хүсэлтээр бид хамтарсан тоглолтоо бичлэгт авна. Энэ бол гайхалтай боломж бөгөөд маш их баярлалаа.
Танай гэрийн тайз болон Стейнвей таныг хүлээж байна.
Танд тааламжтай дуунуудыг хоёр мастер уран бүтээлчийн тоглолтоор сонсох боломжийг доорх холбоосоор нэгдэн орно уу!
https://www.youtube.com/watch?v=aEbqNe5J1xw
