2025 оны 1-р сарын 13-нд Монгол Улс Ардчилсан Үндсэн хуулиа баталсны 33 жилийн ойг тэмдэглэв. Бид Монгол Улсын Ардчилсан Үндсэн хуулийн талаар гурван нэр хүндтэй эрдэмтний ярилцлагыг хүргэж байна.
Монгол Улс 2024 онд анхны Үндсэн хуулиа баталсны зуун жилийн ойг тэмдэглэсэн. 1992 оны шинэ Ардчилсан Үндсэн хууль нь Монгол Улсын дөрөв дэх Үндсэн хууль юм. Эдгээр хоёр Үндсэн хуулийн харилцан холбоо, ялгарах онцлогийг хэрхэн тодорхойлох вэ?
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн асан, Хууль зүйн ухааны доктор (Sc.D.), Монгол Улсын Их Сургуулийн (МУИС) Хууль зүйн сургуулийн профессор Ц. Сарантуяа:
Зуу гаруй жилийн өмнө Монгол Улс Бүгд Найрамдах засаглалыг сонгож, анхны Үндсэн хуулиа баталсан. 1924, 1940, 1960 оны Үндсэн хуулиуд нь тухайн үеийнхээ нийгмийн харилцааны үндэс суурь болж, иргэд ба төрийн хоорондын харилцааг зохицуулж, орчин үеийн “үндсэн хууль” гэж нэрлэгдэх шинж чанартай байсан. Эдгээр нь бүтэц, логикийн хувьд нэгдмэл, нийцтэй баримт бичиг байсан бөгөөд бичмэл Үндсэн хуульд тавигдах ерөнхий шаардлагыг хангаж байлаа. Иймээс эдгээр гурван Үндсэн хууль Монгол Улсын орчин үеийн хууль зүйн тогтолцоог бүрдүүлэхэд ихээхэн хувь нэмэр оруулсан юм.
1992 оны ардчилсан Үндсэн хуулийг батлахын өмнө Монгол Улсад шүүх эрх мэдлийг бие даасан салбар гэж авч үздэггүй байв. Үүнээс өмнө шударга ёс тогтоох, зөрчигдсөн эрхийг сэргээх зэрэг асуудлуудаас илүүтэйгээр төрийн үнэнч байдлыг чухалчилдаг байсан. Жишээлбэл, 1924 оны Үндсэн хуульд шүүх болон шүүгчдийн талаар ямар ч заалт агуулаагүй. Харин 1940, 1960 оны Үндсэн хуулиудад шүүх, прокурорын байгууллагуудын талаар тусгай бүлэг орсон боловч шүүгчид нь анх удаа Улсын Бага Хурал болон орон нутгийн хурлуудаас сонгогддог байсан бол дараа нь Ардын Их Хурал болон аймаг, хотын Ардын депутатын хурлуудаас сонгогддог болсон.
Тухайн үед жинхэнэ шүүхийн бие даасан байдал бүрэн тогтоогдоогүй байсан бөгөөд шүүгчид өнөөгийнхтэй харьцуулахад шийдвэр гаргах бие даасан нөхцөл хангалтгүй байв. Үндсэн хууль нь Төрийн дээд хууль гэж хүлээн зөвшөөрөгддөг байсан ч түүний хэрэгжилт, шүүхийн хамгаалалтын асуудлыг төдийлөн яригддаггүй байлаа.
1992 оны Ардчилсан Үндсэн хуулиар зах зээлийн эдийн засгийн зарчим, өмчлөлийн олон хэлбэр, үзэл суртлын олон ургальч байдал, хувь хүний эрх чөлөөг хүлээн зөвшөөрч, хүмүүнлэг, иргэний, ардчилсан нийгмийг бүрдүүлэхийг зорьсон. Энэ хүрээнд Үндсэн хуулийн хоёрдугаар бүлэг нь хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах үүднээс төр Үндсэн хуулийн хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулах, эрх мэдлийн хуваарилалт, хязгаарлалтыг тодорхойлох үндсэн зарчмыг баталгаажуулсан.
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн асан, Монголын Өмгөөлөгчдийн Холбооны Үндсэн хуулийн хорооны дарга, МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн Нийтийн эрх зүйн тэнхимийн зөвлөх профессор, доктор (Ph.D.) Ш. Цогтоо:
Юуны өмнө Үндсэн хууль бол улс төр судлал, философи, түүх, математик зэрэг хэд хэдэн шинжлэх ухааны огтлолцолд орших өвөрмөц судалгааны сэдэв юм.
Үндсэн хууль гурван тулгуур баганатай: хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх засаглал. 1911 онд Богд Хаант Монгол Улсын Засгийн газар байгуулагдсанаар хууль тогтоох, шүүх эрх мэдлийн үндэс суурь тавигдсан гэж хэлж болно.
1924 оны Үндсэн хуулиар Монгол Улс тусгаар тогтнолоо баталгаажуулсан бөгөөд энэ нь олон улсын жишигт нийцсэн баримт бичиг байв. Гэвч сонгох, сонгогдох улс төрийн эрх нь нэг намын системд үйлчилж, иргэдийн сонголт хийх боломж хязгаарлагдмал байсан гэдгийг бид хүлээн зөвшөөрөх ёстой.
1992 оны Ардчилсан Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш Монгол Улс ардчилсан засаглалд тулгуурласан шинэ удирдлагын тогтолцоог бий болгох шинэчлэлтийг 30 гаруй жил хийж ирлээ.
Үргэлжлэл бий…
